Rzecz będzie o grupie zegarów z drugiej połowy osiemnastego wieku odróżniających się pewną dziwną właściwością: można wyłączyć repetycję a zegar nadal będzie wybijał godziny i kwadranse.
Nie jest to powszechnie stosowane rozwiązanie. Zazwyczaj możliwe jest tylko wyłączenie automatycznej sygnalizacji dźwiękowej zegara.
Przełączniki repetycji i dzwonienia są umieszczone symetrycznie po bokach centralnej plakiety w zwieńczeniu (chociaż napotkałem też inne rozwiązanie).
Opisy przełączników są w języku niemieckim, także w zegarach wykonywanych w Polsce.
Przełączniki są w formie ozdobnych wskazówek. Ich zakres obrotu jest mały, w krańcowych pozycjach wyczuwalny jest silny opór. Przełącznik nie powinien być w pośredniej pozycji, może to zaburzyć pracę mechanizmu.
Zegary z funkcją wyłączania kwadransów mają także możliwość wyłączania automatycznego wybijania godzin/kwadransów. Zatem, są następujące możliwości konfiguracji:
Budowa przełączników kwadransów i dzwonienia.
Elementami wykonawczymi przełączników są dźwignie (na tej samej osi, co wskazówki przełączników) umieszczone za tarczą zegarową.
Dźwignie przełączników są wykonane z drutu stalowego lub płaskownika mosiężnego i są bardzo fantazyjnie powyginane.
Owe wygięcia są konieczne, by koniec dźwigni zablokował odpowiedni element mechanizmu dzwonienia w pozycji “bez repetycji” i “bez dzwonienia”, i jednocześnie nie stanowił przeszkody dla prawidłowej pracy mechanizmu zegarowego w pozycji “repetycja”i “dzwonienie”. Zdarza się, że właściwe ustawienie tych dźwigni jest dosyć skomplikowane.
Położenie przełączników/dźwigien w pozycji “repetycja” i “dzwonienie”. Najdalej, jak to możliwe, od innych elementów mechanizmu zegarowego.
Położenie przełączników/dźwigien w pozycji “bez repetycji” i “bez dzwonienia”.
Zablokowany jest pręt ręcznego uruchamiania repetycji i zablokowany jest włącznik automatycznego bicia kwadransów,
i, w konsekwencji, bicia godzin.
Zegary tej grupy to rodzaj skrzynkowego zegara stołowego wykreowanego w kręgu niemieckiego zegarmistrzostwa około połowy XVIII wieku.
Były także bardzo popularne w Polsce, zapewne za sprawą takich zegarmistrzów z kręgu niemieckiego przybyłych do Polski, jak Franciszek Kranz i Jan Gotfryd Krosz, którzy znaleźli wielu lokalnych naśladowców.
Były wzorowane na angielskich zegarach (tzw. bracket clock).
Analogie w obrębie tarczy zegarowej:
Analogie konstrukcji skrzynki:
Stylistyka elementów zdobniczych zmieniała się. Zegary zbudowane bliżej połowy XVIII wieku mają zdobnictwo typu rokokowego, a bliżej końca wieku dominuje styl klasycystyczny.
Mechanizm zegarowy zbudowany według tradycyjnych rozwiązań konstrukcyjnych zegarmistrzostwa niemieckiego z podstawową cechą jaką jest dobowy zapas chodu (w przeciwieństwie do angielskich, które są co najmniej tygodniowe).
Zegary, którymi tu się zajmuję mają mechanizmy z dzwonieniem kwadransowym występującym w dwu wersjach: podstawowe wydzwanianie kwadransów i grand sonnerie. W obydwu przypadkach repetycja powtarza kwadranse i godziny (w tej kolejności) na osobnych dzwonkach
Zegar w typie angielskim (praktycznie kopia), Christian G. Gerhart, Wrocław, I poł. XVIII wieku.
Tarczka z lewej strony to regulacja szybkości chodu zegara, z prawej przełącznik dzwonienia.
Typowy mechanizm i skrzynka, a jednocześnie nietypowe.
Mechanizm jest typowy, bowiem kwadransowy i obecne są dwie tarczki regulacyjne. (Mechanizmy kwadransowe były umieszczane w wielu typach obudów, ale tylko w takiej skrzynce był przełącznik kwadransów i opisy były w języku niemieckim, także w zegarach wykonywanych przez polskich zegarmistrzów).
Nietypowy bo, najprawdopodobniej, oryginalne tarczki przełączników zostały zastąpione stylizowanymi widoczkami bez oznaczeń położenia przełącznika.
Te kwadransowe mechanizmy miewały także dodatkowe funkcje. W tym przykładzie jest to kalendarz, zdarzał się też budzik, a także często pojawiało się fałszywe wahadełko w otworze w obrębie okręgu wskazań godzin bądź tuż nad nim.
Typowy jest kształt skrzynki, proporcje (charakterystyczna smukłość), zdublowana (w przednich drzwiach i wokół tarczy) złocona listewka, kształty bocznych otworów i zestaw mosiężnych okuć/ozdób.
A nietypowe jest wykończenie powierzchni: w większości były lakierowane/politurowane na czarno. Nietypowe jest zestawienie klasycystycznej klamki i rokokowych ażurów w otworach i narożnikach tarczy (może efekt uzupełniania braków).
Ten typ skrzynki jest najbardziej reprezentatywny dla austriackiego i polskiego zegarmistrzostwa.
W takich skrzynkach, oczywiście, umieszczano nie tylko mechanizmy kwadransowe.
Repetycja to powtórzenie przez zegar sygnalizacji dźwiękowej, która była wykonana jako ostatnia przez mechanizm zegarowy. Repetycja jest powodowana przez użytkownika, zwykle poprzez pociągnięcie za sznurek wychodzący poza obudowę zegara. W efekcie można się dowiedzieć, która jest godzina w razie niemożliwości odczytania jej z tarczy zegarowej. Odczyt taki ma ograniczoną dokładność wynikającą z częstotliwości sygnalizacji dźwiękowej zegara. W przypadku grupy zegarów, o których tutaj mowa, dokładność jest w zakresie kwadransa, bowiem te zegary sygnalizują pełną godzinę i poszczególne kwadranse (pierwszy kwadrans - jedno uderzenie, drugi - dwa itd.). Zatem, można się dowiedzieć, że aktualny czas jest, przykładowo, w przedziale między 2.30 i 2.45.
Nie jest dla mnie jasne jakie były przesłanki umożliwienia użytkownikowi wyłączania repetycji. Może chodziło o umożliwienie właścicielowi ograniczenia w korzystaniu z tej funkcji przez innych domowników (dzieci?) by zaoszczędzić energię sprężyn? Może było to dodanie funkcji, która odróżniała taki zegar od konkurencji i zwiększała jego atrakcyjność? A może impulsem dodania takiej funkcji był popis kreatywności konstrukcyjnej?